Mô hình Hội đồng báo chí (Press Council) ở một số quốc gia trên thế giới và gợi mở cho dự thảo Luật Báo chí Việt Nam

MÔ HÌNH HỘI ĐỒNG BÁO CHÍ (PRESS COUNCIL) Ở MỘT SỐ QUỐC GIA TRÊN THẾ GIỚI VÀ GỢI MỞ CHO DỰ THẢO LUẬT BÁO CHÍ VIỆT NAM

ThS.NCS.Nguyễn Thu Trang

Trường Đại học Luật Hà Nội

Tóm tắt: Bản chất của dân chủ là bảo đảm sự tham gia của người dân trong quản lí nhà nước, không chỉ giới hạn trong quá trình bầu cử, mà còn trong các cuộc thảo luận, đối thoại và các hình thức phát biểu khác về các chính sách cũng như các quyết định, hành vi của Nhà nước. Do đó, sẽ không có gì đảm bảo cho quyền tự do ngôn luận trong một xã hội dân chủ nếu báo chí - một hình thức biểu đạt ý chí của nhân dân - không được ghi nhận và bảo đảm. Đây có lẽ là lý do tại sao, quyền tự do báo chí và tự do ngôn luận đã được công nhận trong các văn bản pháp lí cao nhất, kể cả ở cấp độ quốc gia hay quốc tế. Tuy nhiên, hoạt động báo chí luôn tiềm ẩn xảy ra những sai sót hoặc vi phạm đạo đức nghề nghiệp, gây ảnh hưởng đến uy tín của ngành truyền thông và niềm tin của công chúng. Để giải quyết những vấn đề này, việc thành lập Hội đồng báo chí (Press Council) là một giải pháp mà nhiều quốc gia đã áp dụng và Việt Nam có thể cân nhắc để đưa vào trong Luật Báo chí.

Hội đồng báo chí được hiểu là một tổ chức độc lập và tự quản, có nhiệm vụ giám sát và xem xét những khiếu nại liên quan đến nguyên tắc đạo đức và chất lượng trong ngành báo chí. Với vai trò là một cơ quan tự quản, Hội đồng báo chí không phải là một cơ quan nhà nước và không can thiệp vào nội dung thông tin. Thay vào đó, nhiệm vụ chính của Hội đồng báo chí là đảm bảo rằng các phương tiện truyền thông tuân thủ các nguyên tắc đạo đức và chuẩn mực chuyên nghiệp.

Hội đồng Báo chí đầu tiên được thành lập vào năm 1916 tại Thụy Điển[1]. Đến nay, nhiều quốc gia trên thế giới đã thành lập Hội đồng báo chí nhằm đảm bảo quyền lợi của công chúng và đạo đức nghề nghiệp trong ngành báo chí. Một số ví dụ đáng chú ý bao gồm: Na uy (Pressens Faglige Utvalg), Vương quốc Anh (IPSO), Úc (Australian Press Council), New Zealand (Press Council of New Zealand), Canada (National NewsMedia Council), Ireland (Press Council of Ireland), và nhiều quốc gia khác. Các Hội đồng báo chí này đều hoạt động dưới sự độc lập và tự quản, đảm bảo việc giải quyết khiếu nại và thúc đẩy đạo đức nghề nghiệp trong ngành báo chí.

Mặc dù, Hội đồng báo chí có nhiều hình thức và tên gọi; nhưng chức năng của các Hội đồng này nói chung là giống nhau. Theo Safar Hashim và Ahmad Murad Merican, việc thành lập Hội đồng Báo chí hoặc Truyền thông là để phục vụ như một người bảo vệ lợi ích báo chí, đất nước và người dân[2]. Trên thực tế, ở một số quốc gia, Hội đồng Báo chí không chỉ được thành lập để trở thành cơ quan quản lý ngành báo chí, mà còn mở rộng chức năng của mình như một cơ quan giới thiệu tới các cơ quan có thẩm quyền trong các vấn đề liên quan đến báo chí, và đảm nhận vai trò trọng tài trong việc giải quyết các khiếu nại của công chúng.

Một trong những lợi ích chính của việc có một Hội đồng báo chí là khả năng đảm bảo sự công bằng và minh bạch trong giải quyết khiếu nại. Khi công chúng hoặc bất kỳ cá nhân hoặc tổ chức nào có khiếu nại về nội dung hoặc hành vi của báo chí, Hội đồng báo chí sẽ xem xét và điều tra vụ việc một cách khách quan và không thiên vị. Qua quá trình này, Hội đồng báo chí cung cấp một nền tảng để đảm bảo rằng các khiếu nại được giải quyết một cách minh bạch và công bằng, không chỉ đảm bảo quyền lợi của công chúng mà còn giúp cải thiện chất lượng và đạo đức của ngành báo chí.

Ngoài việc giải quyết khiếu nại, Hội đồng báo chí cũng có nhiệm vụ đề xuất và thúc đẩy những nguyên tắc đạo đức và chuẩn mực chuyên nghiệp cho ngành báo chí. Như một cơ quan độc lập, Hội đồng báo chí có thể đưa ra các hướng dẫn và khuyến nghị về đạo đức và chất lượng cho các tổ chức truyền thông. Điều này giúp xác định những nguyên tắc chung và tiêu chuẩn mà các nhà báo và các tổ chức truyền thông nên tuân thủ, từ đó đảm bảo sự minh bạch và chính xác trong thông tin đưa ra cho công chúng.

Hội đồng báo chí cũng đóng vai trò quan trọng trong việc bảo vệ tự do báo chí. Một trong những nhiệm vụ quan trọng của Hội đồng báo chí là đảm bảo rằng quyền tự do báo chí được thực hiện một cách hợp pháp và đúng đạo đức. Qua việc xem xét và giám sát các trường hợp khiếu nại và khiếu kiện liên quan đến tự do báo chí, Hội đồng báo chí có thể đảm bảo rằng các biện pháp hạn chế tự do báo chí chỉ được áp dụng trong những trường hợp cần thiết và hợp lý, bảo vệ quyền tự do ngôn luận và báo chí.

1. Mô hình Hội đồng báo chí của một số quốc gia trên thế giới

Một vài mô hình Hội đồng báo chí trên thế giới có thể đưa ra gợi ý cho Dự thảo Luật Báo chí của Việt Nam như:

• Ủy ban chuyên môn báo chí ở Na Uy (Pressens Faglige Utvalg)

Theo điều lệ hiện hành[3], Ủy ban chuyên môn báo chí của Na Uy (PFU) là một cơ chế tự quyết do Hiệp hội Báo chí Na Uy thành lập. Mục đích của PFU là thúc đẩy các tiêu chuẩn đạo đức và nghề nghiệp trên các phương tiện truyền thông Na Uy, bằng cách xử lý các khiếu nại đối với các phương thức truyền thông có biên tập viên quản lí có liên kết với Hiệp hội Báo chí Na Uy (Norsk Presseforbund). Hội đồng này sử dụng Quy tắc đạo đức nhà báo Na Uy[4] (Ver Varsam-plakaten) làm cơ sở cho các đánh giá của mình.

Về phương diện tổ chức, PFU được thành lập và điều hành bởi Hiệp hội Báo chí Na Uy. Thành phần của Ủy ban Chuyên môn Báo chí bao gồm bảy đại diện thường trực, trong đó, bốn đại diện từ giới truyền thông và ba đại diện từ công chúng. Các phương tiện truyền thông được đại diện bởi hai biên tập viên và hai nhà báo - điều này phải phản ánh sự đa dạng của phương tiện truyền thông. Hội đồng của Hiệp hội Báo chí Na Uy bổ nhiệm các thành viên của ủy ban, bao gồm cả chủ tịch và phó chủ tịch, dựa trên các khuyến nghị của Hiệp hội Nhà báo Na Uy (các nhà báo) và Hiệp hội Biên tập viên Na Uy (các biên tập viên), cũng như đại diện của công chúng dựa trên đề cử các thành viên của công chúng được thực hiện bởi một nhóm bốn người (một cựu đại diện của công chúng, hai người khác từ công chúng và tổng thư ký của Hiệp hội Báo chí Na uy). Theo nguyên tắc chung, các đại diện của công chúng không được giữ chức vụ, có quyền sở hữu hoặc được tuyển dụng trong các phương tiện truyền thông Na Uy. Ngoài ra, không có phương tiện truyền thông nào có thể được đại diện bởi nhiều hơn một thành viên trong PFU. Việc bổ nhiệm áp dụng cho hai năm một lần. Một thành viên bị loại khi có những trường hợp có khả năng làm suy yếu niềm tin vào sự vô tư của họ. Nếu có thắc mắc về tính công bằng được nêu một cách chính thức, PFU sẽ đưa ra quyết định cuối cùng.

PFU có thể xem xét các khiếu nại từ cá nhân, tổ chức, cơ sở, doanh nghiệp và cơ quan chính phủ bị ảnh hưởng trực tiếp bởi báo chí. Khiếu nại phải đề cập đến những thách thức đạo đức trong các bài viết cụ thể và trong các phương tiện truyền thông được nêu tên. Nếu người khiếu nại không hướng tới bảo vệ quyền lợi của chính mình thì cần phải được người có quyền lợi bị ảnh hưởng đồng ý. Tuy nhiên, có một số trường hợp ngoại lệ như đối với các ấn phẩm liên quan đến trẻ em dưới 15 tuổi thì việc khiếu nại/cho phép khiếu nại phải do người giám hộ thực hiện/cho phép hoặc Tổng thư kí của Hiệp hội Báo chí Na Uy cũng có thể đưa ra yêu cầu để PFU xem xét các vấn đề có tính nguyên tắc hoặc các vấn đề mà đáng cho ai đó có liên quan khởi xướng vấn đề đó lên.

Khiếu nại phải được gửi bằng văn bản đến PFU, có thể được gửi qua email hoặc qua thư bưu điện. Sau khi PFU nhận được khiếu nại, họ sẽ tiến hành xem xét với sự tham gia của các thành viên hoặc thành viên dự bị. Thời gian xem xét thường kéo dài khoảng 6-8 tuần. PFU sẽ xem xét tính hợp lệ của khiếu nại dựa trên các quy tắc và quy định của bộ Quy tắc đạo đức (VVP). Nếu PFU xác định rằng có sự vi phạm đạo đức, họ sẽ đưa ra quyết định về việc có đưa ra chỉ trích công khai và các biện pháp khác để khắc phục vi phạm.

Khi PFU đưa ra quyết định về khiếu nại, quyết định đó sẽ được công bố trên trang web của PFU. Nội dung quyết định, tên người khiếu nại và tên phương tiện truyền thông bị khiếu nại đều được công khai.

Quyết định của PFU có thể bao gồm chỉ trích công khai đối với phương tiện truyền thông bị khiếu nại, đưa ra các khuyến nghị hoặc yêu cầu cần thiết để khắc phục vi phạm. Nếu phương tiện truyền thông không tuân thủ quyết định, PFU có thể công bố vi phạm này và thông báo cho các bên liên quan khác.

Nếu người khiếu nại không đồng ý với quyết định của PFU, họ có thể kháng cáo quyết định đó. Kháng cáo được gửi đến Tòa án tại nơi phương tiện truyền thông bị khiếu nại hoạt động.

• Hội đồng báo chí ở Vương quốc Anh (IPSO)

IPSO (Independent Press Standards Organisation) là tổ chức tự chủ có trách nhiệm quản lý chuẩn mực báo chí độc lập tại Anh. IPSO được thành lập vào năm 2014 để thay thế Press Complaints Commission (PCC) và giám sát chuẩn mực báo chí và xử lý khiếu nại về báo chí.

Vai trò chính của IPSO là:[5]

• Thiết lập và thực thi các chuẩn đạo đức: IPSO đảm bảo rằng, các tờ báo và tạp chí thuộc diện quyền giám sát của nó tuân thủ các nguyên tắc đạo đức. Tổ chức này có Văn kiện Đạo đức Độc lập, trong đó quy định các quy tắc để đảm bảo báo chí hoạt động một cách minh bạch, trung thực và không xâm phạm quyền riêng tư hay gây tổn hại cho cá nhân.
• Xử lý khiếu nại từ công chúng: IPSO nhận và giải quyết khiếu nại từ công chúng liên quan đến báo chí Anh. Người dân có quyền khiếu nại nếu họ cho rằng báo chí đã vi phạm các quy tắc đạo đức. IPSO đảm bảo rằng, các khiếu nại được xem xét công bằng, nhanh chóng và đúng quy trình.
• Áp dụng biện pháp trừng phạt: Nếu một tờ báo hoặc tạp chí vi phạm quy tắc đạo đức, IPSO có thẩm quyền áp dụng các biện pháp trừng phạt. Điều này có thể bao gồm việc đưa ra chỉ trích công khai, yêu cầu sửa chữa hoặc xin lỗi, đăng tải các thông cáo hoặc thông báo liên quan đến vi phạm, hoặc thậm chí đình chỉ hoạt động xuất bản.
• Tư vấn và hỗ trợ cho các tờ báo và tạp chí: IPSO cung cấp tư vấn và hỗ trợ cho các tờ báo và tạp chí về việc tuân thủ các quy tắc đạo đức và chuẩn mực báo chí. Tổ chức này có trách nhiệm hướng dẫn và giám sát hoạt động của các cơ quan truyền thông để đảm bảo tuân thủ quy tắc và tiêu chuẩn.
• Đảm bảo sự độc lập và minh bạch: IPSO cam kết đảm bảo sự độc lập và minh bạch trong quá trình giám sát báo chí. Tổ chức này được điều hành bởi một Hội đồng quản trị độc lập, bao gồm các thành viên không phải là nhà báo, nhà xuất bản hoặc chính trị gia, nhằm đảm bảo tính công bằng và độc lập trong quyết định.

Tuy nhiên, quyết định của IPSO chỉ có tính cưỡng chế tương đối và không có quyền pháp quyết cuối cùng. Người khiếu nại hoặc các bên liên quan có thể chọn đưa vụ việc ra toà án nếu họ không hài lòng với quyết định của IPSO.

• Media Council của Malaysia

Ý tưởng thành lập Hội đồng Báo chí hoặc Truyền thông Malaysia lần đầu tiên được đưa ra vào năm 1973 bởi Thủ tướng Tun Abdul Razak Hussein.[6] Tuy nhiên, ý tưởng này dường như bị ảnh hưởng bởi thời gian và mãi đến 10 năm sau nó mới được nhắc lại trong Hội nghị Chính sách Quốc gia Malaysia năm 1983. Tuy nhiên, đề xuất đã không đạt được tiến triển. Khi các quốc gia khác lựa chọn tự điều chỉnh phương tiện truyền thông, Malaysia đã tuân thủ khung pháp lý của mình, đặc biệt là Đạo luật Xuất bản và Báo in năm 1984 (PPPA) và sau đó là Đạo luật Phát thanh năm 1988.

Sau sự phát triển của Internet như một nguồn tin tức chính, chính phủ và ngành truyền thông một lần nữa xem xét lựa chọn hội đồng truyền thông như một cách để tự điều chỉnh. Năm 2001, Viện Báo chí Malaysia đã thực hiện một nghiên cứu và phát triển một đề xuất chi tiết, bao gồm một dự thảo luật cho Majlis Media Malaysia hoặc Hội đồng Truyền thông Malaysia. Tuy nhiên, đề xuất loại bỏ các quy định truyền thông hiện có để ủng hộ tự điều chỉnh đã không nhận được sự chấp thuận của chính phủ.

Vào giữa năm 2018, Bộ trưởng Truyền thông và Đa phương tiện mới được bổ nhiệm, Gobind Singh Deo và cố vấn truyền thông của thủ tướng Datuk A Kadir Jasin, đã kêu gọi các bên liên quan đến truyền thông đề xuất mô hình hội đồng truyền thông, phù hợp với định hướng chính sách của chính phủ.

Một số sáng kiến đã được thực hiện bao gồm các cuộc thảo luận giữa các nhà xuất bản và một tổ chức xã hội dân sự đã tổ chức Tham vấn Quốc gia về Hội đồng Truyền thông Malaysia dẫn đến nhiều dự thảo luật khác nhau về Hội đồng Truyền thông Malaysia được đề xuất. Chúng đã được trình lên chính phủ vào giữa năm 2019.

Vào ngày 6 tháng 12 năm 2019, nội các đã thông qua đề xuất của Bộ trưởng Bộ Truyền thông và Đa phương tiện về việc chỉ định một ủy ban lâm thời để phát triển đề xuất của một hội đồng truyền thông và báo cáo lại Bộ trưởng. Bộ trưởng và Cố vấn truyền thông của Thủ tướng đã chủ trì cuộc họp giữa các cơ quan truyền thông vào ngày 16 tháng 01 năm 2020 và chỉ định ủy ban lâm thời.[7]

Cấu trúc của Hội đồng phải đại diện cho tất cả các bên liên quan chính trong ngành truyền thông, đặc biệt là các nhà xuất bản và người hành nghề truyền thông, bao gồm các biên tập viên, nhà báo, nhà thiết kế và nhiếp ảnh gia. Ủy ban đã đồng ý rằng, tư cách thành viên phải trên cơ sở tự nguyện, với đủ ưu đãi để các phương tiện truyền thông lớn tham gia. Tư cách thành viên bắt buộc sẽ giống như sự kiểm soát theo quy định và sự miễn cưỡng về mặt hợp tác và hỗ trợ cho Hội đồng. Ủy ban cũng khuyến nghị loại trừ các cách diễn đạt riêng lẻ của bài phát biểu, chẳng hạn như trong blog và phương tiện truyền thông xã hội, vì những cách diễn đạt này không tuân theo sự kiểm tra và cân bằng của báo chí và có thể được điều chỉnh theo các luật hiện hành như Đạo luật Truyền thông và Đa phương tiện. Để độc lập, các thành viên của hội đồng cần được đề cử và lựa chọn trong số các thành viên của hội đồng, đồng thời đảm bảo rằng tất cả các bên liên quan đều được đại diện, với sự cân bằng về giới tính và phân bố địa lý.

Bất kỳ thành viên nào của cộng đồng đều có thể nộp đơn khiếu nại bất kể tình trạng như thế nào, với sự quan tâm thích đáng đến quyền riêng tư của người khiếu nại nếu có. Một cơ chế khiếu nại sẽ được thiết lập để đảm bảo rằng các vi phạm bị cáo buộc đối với Bộ quy tắc ứng xử của Hội đồng truyền thông và các tiêu chuẩn liên quan khác được xử lý và giải quyết một cách công bằng, vô tư và minh bạch được hướng dẫn bởi các nguyên tắc liên quan đến không phân biệt đối xử, đúng thủ tục, công lý tự nhiên, thiện chí, niềm tin, khả năng tiếp cận, hiệu quả, trách nhiệm và độc lập.

Các cơ quan giải quyết tranh chấp, bao gồm Hội đồng sơ thẩm và Hội đồng phúc thẩm, sẽ được thành lập để điều tra, cân nhắc và đưa ra quyết định, đồng thời sẽ bao gồm các thành viên của Hội đồng và các chuyên gia có chuyên môn cần thiết, bao gồm các thành viên có kiến thức và kỹ năng cần thiết về các lĩnh vực tự do ngôn luận, hiểu biết về bối cảnh truyền thông và luật nhân quyền trong nước và quốc tế.

Các thủ tục giải quyết tranh chấp sẽ cung cấp biện pháp bảo vệ thủ tục quan trọng đối với việc xem xét và cân nhắc bởi một Hội đồng độc lập và vô tư, đồng thời sẽ đưa ra các căn cứ để khiếu nại, thành phần và quyền hạn liên quan của các Hội đồng xét xử và bản chất của các biện pháp khắc phục có thể đạt được. Các bên tranh chấp cũng có thể tận dụng các phương án giải quyết thay thế như đàm phán song phương hoặc hòa giải theo cơ chế giải quyết tranh chấp.

• Hội đồng Báo chí Ấn độ (PCI)

Hội đồng Báo chí của Ấn Độ là một cơ quan gần như tư pháp, theo luật định, được thành lập theo Đạo luật của Quốc hội, tức là Đạo luật Hội đồng Báo chí, năm 1978 để giúp các tờ báo và hãng tin duy trì sự độc lập của họ; xây dựng quy tắc ứng xử của báo chí, hãng thông tấn và nhà báo theo chuẩn mực nghề nghiệp cao, bảo đảm cho tờ báo, hãng thông tấn và nhà báo duy trì chuẩn mực cao của công chúng và bồi dưỡng ý thức đúng đắn của cả hai bên gồm quyền hạn và trách nhiệm; tiếp tục xem xét bất kỳ sự phát triển nào có khả năng hạn chế việc cung cấp và phổ biến tin tức về tầm quan trọng và lợi ích chung; thúc đẩy mối quan hệ đúng đắn về chức năng giữa tất cả các tầng lớp người tham gia sản xuất hoặc xuất bản báo chí hoặc hãng thông tấn; và quan tâm đến sự phát triển như tập trung hoặc các khía cạnh khác của quyền sở hữu báo chí và hãng thông tấn có thể ảnh hưởng đến tính độc lập của báo chí[8].

Hội đồng là một tổ chức pháp nhân có sự kế thừa liên tục gồm một Chủ tịch và 28 thành viên. Theo truyền thống, Chủ tịch của Hội đồng thường là một cựu thẩm phán Tòa án Tối cao Ấn Độ được đề cử bởi một Ủy ban gồm Chủ tịch Hội đồng các Tiểu bang (Rajya Sabha), Chủ tịch Hạ viện (Lok Sabha) và một người được bầu chọn trong số 28 thành viên của Hội đồng. Trong số 28 thành viên, có mười ba (13) người đại diện cho các nhà báo làm việc, trong đó có sáu (6) biên tập viên báo và bảy (7) nhà báo làm việc mà không phải là biên tập viên. Sáu (6) thành viên đến từ những người sở hữu hoặc làm kinh doanh quản lý báo chí, hai (2) người đại diện cho các báo lớn, trung bình và nhỏ. Một (1) thành viên đến từ những người quản lý hãng thông tấn. Hội đồng có ba (3) thành viên được đề cử bởi Ủy ban Cấp dịch vụ Đại học, Hội đồng Luật sư Ấn Độ và Học viện Văn học, đại diện cho lĩnh vực giáo dục, pháp luật và văn học tương ứng, cùng với năm (5) thành viên đại diện cho hai Hạ viện Quốc hội, trong đó ba (3) do Chủ tịch Hạ viện Lok Sabha đề cử và hai (2) do Chủ tịch Rajya Sabha đề cử đại diện cho lợi ích của độc giả.

Mục tiêu của Hội đồng Báo chí Ấn Độ, như đã được quy định trong Điều 13 của Đạo luật Hội đồng báo chí (từ đây gọi tắt là Đạo luật), là bảo vệ tự do báo chí và duy trì, cải thiện tiêu chuẩn của báo chí và các hãng thông tấn tại Ấn Độ. Đạo luật cũng trao cho Hội đồng vai trò tư vấn, tức là Hội đồng có thể tự nguyện hoặc khi được Chính phủ yêu cầu theo Điều 13 (2) của Đạo luật, tiến hành nghiên cứu và bày tỏ ý kiến ​​liên quan đến bất kỳ dự luật, quy định, pháp luật hoặc các vấn đề khác liên quan đến báo chí và truyền đạt ý kiến ​​của mình cho Chính phủ hoặc các cá nhân liên quan. Ngoài ra, đối với các vấn đề quan trọng liên quan đến trách nhiệm pháp lý của mình, Hội đồng có thể tự nguyện nhận thức và thành lập một Ủy ban Đặc biệt để tiến hành điều tra trực tiếp. Nhằm thực hiện các mục tiêu được định rõ trong Điều 13 của Đạo luật, một số chức năng quan trọng mà Hội đồng Báo chí phải thực hiện là hỗ trợ các tờ báo và các hãng thông tấn duy trì sự độc lập của họ; xây dựng một quy định ứng xử cho báo chí, các hãng thông tấn và nhà báo tuân thủ các tiêu chuẩn chuyên nghiệp cao; đảm bảo các tờ báo, các hãng thông tấn và nhà báo duy trì tiêu chuẩn cao về văn hóa đạo đức công chúng và thúc đẩy ý thức về cả quyền lợi và trách nhiệm; theo dõi bất kỳ sự phát triển nào có khả năng hạn chế cung cấp và phổ biến tin tức về lợi ích và quan trọng của công chúng; thúc đẩy mối quan hệ chức năng hợp lý giữa tất cả các tầng lớp người tham gia vào sản xuất hoặc xuất bản báo chí hoặc các hãng thông tấn; và quan tâm đến các phát triển như tập trung hoặc các khía cạnh khác về sở hữu của các tờ báo và các hãng thông tấn có thể ảnh hưởng đến tự do báo chí.

Trên thực tế, PCI chỉ đóng vai trò là trọng tài trong việc giải quyết các khiếu nại của công chúng đối với Báo chí nhưng lại tự coi mình như một cơ quan gần như tư pháp. PCI cũng tự nhận mình là “cầu nối giữa chính phủ và báo chí” mặc dù PCI là cơ quan quản lý theo luật định, PCI không được trao bất kỳ quyền hạn xử phạt thực sự nào.

Gợi mở cho việc quy định về Hội đồng Báo chí trong dự thảo Luật Báo chí Việt Nam

Mặc dù có nhiều mô hình khác nhau về Hội đồng báo chí giữa các quốc gia trên thế giới nhưng có thể khẳng định Hội đồng này sẽ cung cấp một lựa chọn tốt hơn, tiện lợi hơn trong việc giải quyết các khiếu nại về đạo đức và chuẩn mực chuyên nghiệp của nhà báo. Cá nhân, tổ chức có thể tìm đến thiết chế này thay vì tới các thiết chế pháp chính thức thường bị đánh giá là tốn kém, phức tạp và mất thời gian để yêu cầu bảo vệ quyền và lợi ích chính đáng của mình. Bên cạnh đó, Hội đồng báo chí cũng có chuyên môn và đánh giá khách quan hơn nên sẽ đưa ra nhận định chuẩn mực hơn với nghiệp vụ báo chí. Từ đó cho thấy, việc thành lập ra Hội đồng Báo chí quốc gia là một giải pháp song song cùng với các thiết chế hiện hành trong việc giải quyết khiếu nại cũng như bảo đảm đạo đức và tính chuyên nghiệp trong hoạt động nghề nghiệp của nghề báo. Ngoài ra, các phán quyết của Hội đồng báo chí thường chỉ mang tính khuyến nghị và hậu quả bất lợi lớn nhất đặt ra với chủ thể vi phạm thường chỉ mang tính xã hội như công bố công khai sai phạm để gây sức ép thay đổi với người sai phạm.

Trong các quốc gia nêu trên, Hội đồng báo chí của Anh là một thiết chế tự quản thuần mang tính xã hội, Hội đồng Truyền thông của Malaysia, dù chưa chính thức được thành lập nhưng cũng định hướng theo mô hình này. Mô hình Hội đồng báo chí của Na Uy lại là thiết mở với sự tham gia của thành viên đại diện công chúng với quy trình xét duyệt nghiêm ngặt. Trong khi đó, ở Ấn độ, Hội đồng Báo chí của quốc gia này lại là một thiết chế luật định với các quyền và nghĩa vụ được ghi nhận bằng một Đạo luật riêng biệt. Như vậy, có thể thấy hai mô hình phổ biến là thiết chế độc lập hoặc thiết chế luật định.

Với mô hình thiết chế luật định, Nhà nước sẽ ghi nhận vai trò của Hội đồng báo chí trong một Đạo luật. Bằng Đạo luật đó, Nhà nước trao quyền cho Hội đồng này trong việc phát hiện, xử lí vi phạm và giải quyết các khiếu nại về đạo đức cũng như nghiệp vụ báo chí. Sự trao quyền này có thể linh hoạt theo từng quốc gia và có thể có sự phối kết hợp với các thiết chế công khác như Tòa án, cơ quan hành pháp trong việc xử lí vi phạm của cá nhân, tổ chức báo chí. Với mô hình này, có một số đặc điểm của Hội đồng Báo chí có thể đúc kết như sau: (1) việc thành lập ra Hội đồng Báo chí là theo sáng kiến của Nhà nước; (2) Nhân sự nội bộ của Hội đồng báo chí chịu sự kiểm soát và giám sát chặt chẽ của chính phủ; (3) Hội đồng Báo chí trung ương sẽ chi phối và điều hành Hội đồng ở các địa phương một cách thống nhất; (4) Nhà nước cấp kinh phí và bảo đảm cho hoạt động của Hội đồng Báo chí. Nhược điểm lớn nhất của mô hình này là vì phụ thuộc vào Nhà nước nên hoạt động của Hội đồng Báo chí khó có thể đảm bảo được sự độc lập và từ đó thiếu sự khách quan trong các phán quyết của mình. Điều này xuất phát từ việc nhà nước có tầm ảnh hưởng rõ rệt với Hội đồng Báo chí, do đó, người ta sợ rằng đôi khi quyết định của Hội đồng không phải là lợi ích tốt nhất cho giới báo chí hay xã hội, mà là vì lợi ích chính trị tốt nhất của Nhà nước. Ví dụ, Chủ tịch của một Hội đồng theo luật định có thể được bổ nhiệm vì quan hệ chính trị của anh ta hơn là vì phẩm chất và trình độ của anh ta. Tuy nhiên, điều này đáng lo ngại nếu nó xảy ra trong Hội đồng báo chí vì cơ quan này phải đóng vai trò là người bảo vệ lợi ích của báo chí và xã hội, thay vì phục vụ lợi ích của nhà nước. Hệ quả có thể thấy là quyền tự do báo chí càng bị hạn chế. Thứ hai, cũng có khả năng Hội đồng Báo chí lạm quyền. Điều này chủ yếu là do thực tế là một thiết chế được trao sử dụng quyền lực Nhà nước phải chịu trách nhiệm trước những người được bổ nhiệm của họ hơn là trước công chúng. Thiếu sự kiểm soát và cân bằng trong hoạt động của Hội đồng không những không đạt được mục đích thành lập mà còn làm mất lòng tin của công chúng vào Hội đồng. Cuối cùng, lợi ích của độc giả thường bị bỏ qua. Điều này là do thực tế là nhà nước kiểm soát Hội đồng Báo chí, do đó, độc giả hoặc các bên liên quan tham gia vào việc thiết lập hoặc thực thi khung pháp lý chung sẽ bị coi nhẹ. Việc thiếu các bên liên quan, đặc biệt là sự tham gia của người đọc sẽ không khuyến khích việc tuân thủ pháp luật một cách tự nguyện trong tương lai.

Tuy nhiên, bất chấp tất cả những điểm yếu của nó; một Hội đồng báo chí được trao quyền bởi luật cũng sẽ có một số lợi thế. Đầu tiên và quan trọng nhất, mô hình Hội đồng báo chí này sẽ có tính hợp pháp cao hơn so với các mô hình tự phát khác. Ngoài ra, thành viên của Hội đồng báo chí theo luật định có thể được hưởng chế độ như công chức/viên chức theo quy định của pháp luật cán bộ công chức,viên chức hiện hành. Điều này có thể giúp ích cho hoạt động của Hội đồng báo chí vì đây là bảo đảm cả về pháp lí và vật chất để những thành viên này có thể yên tâm công tác. Hơn nữa, Hội đồng báo chí theo luật có thể được trao quyền để áp dụng các chế tài pháp lí. Đặc điểm này khiến cho các hoạt động của Hội đồng được bảo đảm bằng quyền lực nhà nước và mang tính răn đe cao hơn với các cá nhân, tổ chức hoạt động báo chí.

Từ đó, có thể thấy, việc lựa chọn mô hình Hội đồng báo chí theo luật định là phù hợp với tình hình Việt Nam hiện nay. Vì vậy, kiến nghị Ban soạn thảo xem xét và cân nhắc đưa các quy định về Hội đồng báo chí vào Dự thảo Luật Báo chí.

Tuy nhiên, việc thành lập Hội đồng báo chí cũng đặt ra một số thách thức. Cần có sự hợp tác và tham gia từ các tổ chức truyền thông, nhà báo, và các bên liên quan khác để đảm bảo sự hiệu quả và tầm quan trọng của Hội đồng báo chí. Ngoài ra, cần có một hệ thống pháp luật và quy định rõ ràng để định rõ vai trò và quyền hạn của Hội đồng báo chí, đảm bảo tính độc lập và công bằng trong quy trình giải quyết khiếu nại.

Tóm lại, Hội đồng báo chí đóng vai trò quan trọng trong việc đảm bảo chất lượng, đạo đức và tự do báo chí. Với khả năng giám sát, xem xét khiếu nại và thúc đẩy chuẩn mực chuyên nghiệp, Hội đồng báo chí góp phần xây dựng một ngành báo chí minh bạch, trung thực và đáng tin cậy. Thông qua việc hỗ trợ công chúng và bảo vệ quyền lợi của “người tiêu dùng thông tin”, Hội đồng báo chí đóng vai trò quan trọng trong việc duy trì sự tin tưởng và ổn định của ngành báo chí trong xã hội.

Tài liệu tham khảo

1. Quy chế của PFU
2. Bộ Quy tắc đạo đức nhà báo Na Uy
3. Báo cáo của Ủy ban lâm thời Hội đồng Truyền thông Malaysia năm 2020
4. Press Council of India, History of the Press Council
5. Hội đồng Báo chí Ấn độ, Báo cáo thường niên năm 2022
6. The New Zealand Law Commission, The News Media Meets ‘New Media’: Rights, Responsibilities And Regulation In The Digital Age, Wellington, The Law Commission (2011)
7. Mohd Safar Hasim & Ahmad Murad Merican, Sự hình thành của Hội đồng truyền thông, Jurnal Komunikasi, Jilid 18, (2002)
8. Fielden, L. Điều tiết báo chí: một nghiên cứu so sánh về các hội đồng báo chí quốc tế, Nxb.Oxford - Viện Nghiên cứu Báo chí của Reuters, (2012)
9. Hafidz Hakimi Haron, Farid Sufian Shuaib, The Proposed Malaysian Press Council: Examining the Models, International Islamic University Malaysia (2018)
10. Wintour, Patrick, and Nicholas Watt, Leveson report: David Cameron rejects call for statutory press regulation", The Guardian (2012)