Theo Kristophina Shilongo tại Mozilla Foundation,công nghệ, gần đây nhất là trí tuệ nhân tạo (AI) đã cách mạng hóa các hệ thống thông tin của chúng ta. Các thuật toán truyền thông xã hội đưa ra những giả định về loại tin tức hoặc phương tiện truyền thông mà người dùng mong muốn và chúng ảnh hưởng đến tất cả mọi lĩnh vực của cuộc sống.
Để giải quyết luồng thông tin lớn này, việc kiểm duyệt nội dung AI được kích hoạt được xử lý ngôn ngữ tự nhiên (NLP) hỗ trợ đã giúp dễ dàng phát hiện những thông tin sai lệch hoặc có khả năng gây hại. Các nhà báo và phòng tin tức trên khắp thế giới đã áp dụng công nghệ này và kết hợp nó vào cách họ thu thập, sản xuất và truyền thông tin tức.
Tuy nhiên, sự phát triển của những công nghệ này không phải là không có nhược điểm. Các nhà báo đã đóng vai trò là trung tâm trong việc đưa những bất công ra ánh sáng ví dụ như vụ việc OpenAI đã sử dụng lao động Kenya với mức lương chưa đến 2 USD/ giờ để làm cho ChatGPT ít độc hại hơn hoặc những thành kiến có thể đã ăn sâu vào họ.
Các nhà báo và truyền thông có vai trò quan trọng trong việc xác định liệu cuộc cách mạng công nghệ này có diễn ra tích cực và mang lại lợi ích cho người dân hay không, hay nó mang lại lợi ích cho một thiểu số nhỏ nhưng lại gây bất lợi cho đại chúng.
Tác động gấp đôi này của AI đối với báo chí đã được đề cập tại Hội nghị tháng 10/2023 về Tương lai của đào tạo báo chí ở Nam Phi được tổ chức tại Windhoek, Namibia. Chủ đề của hội nghị là “Trao quyền cho AI Châu Phi - Nâng cao sự xuất sắc của báo chí trong kỷ nguyên số” nhằm nhấn mạnh việc tận dụng công nghệ số để củng cố nền báo chí.
Hội nghị cũng chỉ ra trách nhiệm của các nhà báo châu Phi trong việc định hướng phát triển và triển khai các công nghệ AI theo hướng trao quyền cho người châu Phi. Cả hai nghĩa vụ đều đòi hỏi những thay đổi lớn trong thực tiễn truyền thông và có thể là gánh nặng lớn đối với các nhà báo, tuy nhiên, mục tiêu chính của báo chí là thúc đẩy sự quan tâm và lợi ích của công chúng.
Các nhà báo có thể tán thành quy định AI có lợi ích cho công chúng
Các chính phủ châu Phi cần xây dựng những chính sách không chỉ khai thác lợi ích kinh tế của AI mà còn ứng phó với các rủi ro mà AI có thể gây ra như mất việc làm, phân biệt đối xử hoặc khoảng cách số ngày càng mở rộng. Những chính sách cũng cần đáp ứng các yếu tố phụ thuộc đi kèm với AI như khoảng cách về cơ sở hạ tầng và kỹ năng hoặc các chính sách đối ngoại hạn chế quy định các luồng dữ liệu xuyên biên giới cả trong lục địa châu Phi và với các lục địa khác.
Kristophina Shilongo nói rằng, bà không thể đưa ra đầy đủ về những thay đổi công nghệ và sự thích ứng cần thiết để áp dụng AI vào các phòng tin tức. Tuy nhiên, với tư cách là một nhà nghiên cứu nghiêm túc tuân theo các phương pháp tiếp cận chính sách và quản trị đối với dữ liệu và AI, bà đã xác định được một số lĩnh vực chính sách mà các nhà báo ở Châu Phi có thể gây sức ảnh hưởng một cách có chiến lược để các chính phủ thiết lập các quy tắc hướng tới lợi ích công chúng.
Tầm quan trọng của việc cung cấp cho công chúng những thông tin liên quan mà họ cần để tham gia một cách có ý nghĩa vào quá trình hoạch định chính sách là không thể phủ nhận. Nhìn chung, tự do báo chí và tiếp cận thông tin đã được cải thiện ở hầu hết các nước châu Phi kể từ tuyên bố Windhoek năm 1991. Tuy nhiên, việc “dữ liệu hóa” thông tin và áp dụng quản trị dữ liệu, bảo vệ dữ liệu đặc biệt có thể cản trở việc truy cập thông tin nếu không được triển khai đúng cách.
Các nhà báo có thể bị kết tội vi phạm dữ liệu nếu chính sách không có các trường hợp ngoại lệ đặc biệt để bảo vệ họ. Bảo vệ dữ liệu là rất quan trọng để hạn chế sự giám sát của nhà nước và vi phạm nhân quyền.
Tuy nhiên, trong nhiều luật hoặc dự luật bảo vệ dữ liệu, việc phát hiện hành vi vi phạm nhân quyền hoặc giám sát của nhà nước có thể được coi là vi phạm các luật đó. Do đó, cần phải xử lý sự xung đột giữa quyền truy cập thông tin và bảo vệ dữ liệu. Công chúng và các tổ chức dân sự khác cần có sự rõ ràng về một số công nghệ nhất định cũng như cách sử dụng và những quy tắc của chúng.
Trao quyền cho người dùng khi đối mặt với công nghệ lớn
Cung cấp thông tin cho công chúng không chỉ cần thiết để họ tham gia vào quá trình hoạch định chính sách mà còn cần thiết trong việc thu hẹp khoảng cách ngày càng lớn về năng lực giữa các công ty công nghệ như Meta, X (trước đây là Twitter) hay Amazon và người dùng của họ.
Một số hệ thống AI rất khó kiểm soát; những AI này đã thu thập các thông tin về hoạt động trực tuyến và thông tin cá nhân của người dùng để đào tạo các mô hình học máy mà không thông qua ý kiến của họ. Đã có những báo cáo về việc bóc lột lao động cũng như sở hữu trí tuệ, nơi AI tạo ra được đào tạo về dữ liệu có bản quyền.
Khi ngày càng nhiều công nghệ đóng góp vào chuyển đổi các ngành công nghiệp và tạo ra thị trường mới, các nhà báo ở Châu Phi sẽ tiếp tục đóng vai trò quan trọng trong việc duy trì sự cân bằng về năng lực giữa các công ty công nghệ lớn và người dùng. Điều tra tác hại mà công nghệ gây ra cho con người và kể câu chuyện của những người đang bị bóc lột là hữu ích trong việc yêu cầu cải cách các chính sách lỗi thời có thể bảo vệ hay hỗ trợ cho lợi ích công cộng.
Công nghệ không phải là phương án giải quyết ngay tức thì
Cuối cùng, báo chí có vai trò quan trọng trong việc thử thách và thay đổi những câu chuyện về khả năng của AI cũng như những lĩnh vực chính sách mà chính phủ nên ưu tiên.
Việc dữ liệu hóa thông tin và sự cường điệu xung quanh AI đã lên đến đỉnh điểm, dẫn đến "chủ nghĩa giải pháp công nghệ" (techno-solutionism) mà ở đó người ta cho rằng có một giải pháp công nghệ cho mọi vấn đề kinh tế - xã hội. Có một số vấn đề AI không thể khắc phục, và trên thực tế, ngày càng có nhiều bằng chứng cho thấy một số công nghệ này đang làm tăng thêm những sự bất công về kinh tế - xã hội.
Tuy nhiên, những cơ hội mà AI mang lại cho các phòng tin tức ở Châu Phi chắc chắn sẽ giúp cho báo chí trở nên xuất sắc hơn. Sự xuất sắc này được khẳng định dựa trên những chính sách công hiệu quả về AI và dữ liệu cũng như dựa trên một hệ sinh thái thông tin lành mạnh trong đó báo chí được đánh giá cao. Những chính sách này phải bảo vệ nhân quyền và nâng cao lợi ích công chúng trong mọi lĩnh vực của đời sống, bao gồm di sản văn hóa và đảm bảo tính bền vững của môi trường./.
